W finale Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina, którego organizatorem jest Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, wśród 12 laureatów jest aż dwójka Polaków. Pierwszy koncert laureatów i gala wręczenia nagród odbędzie się już 21 i w kolejne dni października. W przededniu finału 18. edycji Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina wraca pytanie o 100% pewność, co do przyczyny śmierci najsłynniejszego polskiego kompozytora. Brano pod uwagę gruźlicę płuc, później zasugerowaną mukowiscydozę oraz kilka innych chorób. Podczas bezprecedensowej inspekcji słoja z sercem Chopina i przeprowadzenia analizy makroskopowej, zespół naukowców z udziałem prof. Michała Witta z Instytutu Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu ustalił, że to ciężka postać gruźliczego zapalenia osierdzia była bezpośrednią przyczyną śmierci kompozytora. Zostaje jeszcze ta minimalna wątpliwość, którą udałoby się potwierdzić lub wykluczyć dzięki obecnym możliwościom badań genetycznych.

Z danych historycznych wiadomo, że kompozytor był słabego zdrowia i przewlekle chorował, a główne objawy pochodziły z dróg oddechowych. Choroba objawiała się męczącym kaszlem i okresowymi dusznościami, odkrztuszaniem gęstej i lepkiej wydzieliny oraz krwiopluciem, które pojawiło się w późniejszej fazie choroby. Fryderyk Chopin zmarł w Paryżu w 1849 roku, w obecności swej starszej siostry Ludwiki Jędrzejewiczowej. Jeśli chodzi o przyczynę śmierci, była ona oparta na mniej lub bardziej zasadnych hipotezach. Protokół sekcji zwłok Chopina, przeprowadzonej przez słynnego paryskiego lekarza i anatoma Jeana Cruveilhiera, spłonął w pożarze paryskiego archiwum policyjnego w 1871 roku. Można się opierać jedynie na mało wiarygodnych przekazach ustnych Jane Stirling – uczennicy Chopina. Wiadomo z nich, że w opinii sekcyjnej pojawiło się zaskakujące stwierdzenie o zmianach patologicznych silniej wyrażonych w obrębie serca niż w płucach kompozytora. Zgodnie z wolą Chopina, jego serce zostało usunięte ze zwłok i stosownie zabezpieczone, by mogło wrócić do Polski. Tak też się stało. Pogrzeb Fryderyka Chopina był bardzo uroczysty. Jego ciało spoczęło na cmentarzu Pere-Lachaise w Paryżu. W rok po śmierci Chopina siostra Ludwika przewiozła serce zabezpieczone w specjalnym słoju do Warszawy, podobno przemycając je przez rosyjską granicę pod fałdami sukni. W roku 1878 serce zostało przekazane do Kościoła Św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu, rodzinnej parafii Chopinów; po długotrwałym przechowywaniu w kościelnych katakumbach, w 1880 roku znalazło się w krypcie w kościele górnym. Dotrwało tam aż do Powstania Warszawskiego w 1944 roku, kiedy zostało wyniesione z częściowo zrujnowanego kościoła przez oficera Wehrmachtu, kapelana dywizyjnego, a następnie przekazane z wojskowymi honorami przez gen. SS Ericha von dem Bacha-Zelewskiego w ręce biskupa warszawskiego ks. Antoniego Szlagowskiego. W 1945 roku serce w końcu powróciło do krypty w filarze nawy głównej Kościoła Św. Krzyża, a uroczystości sprowadzenia serca Chopina stały się jednym z pierwszych wydarzeń w czasie odbudowy zniszczonej przez wojnę Warszawy.

Od tej pory ostateczne rozpoznanie choroby Chopina pozostawało w sferze nieudowodnionych spekulacji, będąc nierozwiązaną zagadką w patografii najwybitniejszego i najsławniejszego polskiego kompozytora, elementem domagającym się wyjaśnienia z punktu widzenia interesu kultury narodowej. Biorąc pod uwagę mnogość i ciężkość objawów chorobowych Chopina, wielokrotnie przywoływano najbardziej prawdopodobne rozpoznanie, jakim jest gruźlica płuc. Wielu autorów wysunęło jednak również inne koncepcje i hipotezy, takie jak mukowiscydoza, niedobór alfa-1-antytrypsyny i inne, medycznie mniej lub bardziej uzasadnionych (zwężenie zastawki dwudzielnej, idiopatyczne rozstrzenie oskrzeli, hypogammaglobulinemia, allergiczna apergiloza oskrzelowo-płucna, niedomykalność zastawki trójdzielnej, zespół Churg-Straussa, hemosyderoza płuc. W Instytucie Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu ze szczególną uwagą rozpatrywano możliwość mukowiscydozy u Chopina.

Co ujawniła analiza makroskopowa serca Chopina?

Po uroczystym pochówku serca Chopina w maju 1945 roku po raz ostatni dokonano oględzin słoja. Przez kolejne 69 lat serce przechowywane było bez jakiegokolwiek nadzoru, który jest wymogiem bezpieczeństwa w kolekcjach muzealnych preparatów anatomicznych. Pojawiła się więc konieczność dokonanie inspekcji obiektu i dokonano jej w 2014 roku. W inspekcji brali udział: arcybiskup metropolita warszawski ks. kard. Kazimierz Nycz, minister kultury i dziedzictwa narodowego Bogdan Zdrojewski, dyrektorzy Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina (NIFC) dr Artur Szklener i dr Wojciech Marchwica, proboszcz parafii Św. Krzyża ks. Zygmunt Berdychowski oraz dwaj naukowcy, medycy, prof. dr hab. Tadeusz Dobosz z Katedry Genetyki Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich z Wrocławia oraz prof. dr hab. Michał Witt z Instytutu Genetyki Człowieka PAN z Poznania.

Wynik analizy makroskopowej serca Fryderyka Chopina opisany został przez zespół doświadczonych naukowców. Oprócz biorących bezpośredni udział w oględzinach serca prof. Michała Witta, dyrektora Instytutu Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu oraz prof. dr hab. Tadeusza Dobosza z Katedry Genetyki Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich z Wrocławia, współautorami analizy serca Fryderyka Chopina są: dr med. Jerzy Kawecki, prof. dr hab. med. Witold Rużyłło, dr hab. med. Marta Negrusz-Kawecka, prof. dr hab. med. Michał Jeleń, prof. dr hab. med. Renata Langfort.

Znajdujące się w kryształowym słoju serce zanurzone jest w płynie konserwującym barwy bursztynowej, przykrywającym go z nadmiarem 2–3 cm – ze źródeł historycznych wiadomo, że może to być destylat winny (w rozcieńczonej postaci konsumpcyjnej znany jako brandy), co potwierdzałby kolor płynu. W owych czasach był to stosunkowo łatwo dostępny roztwór alkoholu etylowego o maksymalnym na owe czasy stężeniu ok. 60% używany powszechnie był do konserwacji tkanek. Po ponad 170 latach stan zachowania serca Fryderyka Chopina jest znakomity! Wypełnia ono ok. 3/4 objętości słoja; ogląd ogólny wyraźnie wskazuje na znaczny przerost organu. Serce jest niekompletne; wykazuje posekcyjny brak kilku struktur anatomicznych. Barwa mięśnia sercowego jest typowa dla mięśnia utrwalonego. Ogólna sylwetka serca odpowiada cechom morfologicznym tzw. serca płucnego (cor pulmonale). Obraz serca Fryderyka Chopina przemawia za jego przewlekłą niewydolnością, szczególnie prawokomorową.

Zapalenie osierdzia – przyczyną śmierci Chopina

Uzyskane w badaniu dane morfologiczne, po raz pierwszy tak dokładnie opisane oraz dane z historii naturalnej choroby kompozytora wskazują z dużym prawdopodobieństwem, że w ostatnim okresie życia Fryderyk Chopin cierpiał z powodu ciężkiego włóknikowego zapalenia osierdzia. Z wysokim prawdopodobieństwem stwierdzić można, że zapalenie osierdzia u Chopina stanowiło powikłanie aktywnej gruźlicy i stąd powinno być traktowane jako gruźlicze zapalenie osierdzia (pericarditis tuberculosa), które jest jednym z najcięższych narządowych powikłań rozsianej gruźlicy, charakteryzującym się zdecydowanie złym rokowaniem. Katalog zmian i objawów w komplecie udokumentowany został w opisach historii naturalnej choroby Fryderyka Chopina i w pełni koresponduje z wynikami analizy makroskopowej serca, przeprowadzonej w 2014 roku.

Przewlekła jamista gruźlica płuc z towarzyszącą gruźlicą krtani i jelit jest najbardziej prawdopodobną diagnozą Fryderyka Chopina, a gruźlicze zapalenie osierdzia i gwałtownie postępująca niewydolność krążeniowo-oddechowa bezpośrednią przyczyną śmierci. Jednak dopiero analiza genetyczna mogłaby dać nam ostateczne i niepodważalne dowody postawionych hipotez. W szczególności dotyczy to wykluczenia/potwierdzenia rzadkich chorób genetycznych: mukowiscydozy czy niedoboru alfa-1-antytrypsyny, jako choroby głównej Chopina. Z genetycznego punktu widzenia istnieje sposób do dokonania takich analiz – źródłem materiału mogą być pochówki rodziców Justyny z d. Krzyżanowskiej i Mikołaja Chopinów oraz siostry Emilii. Ewentualnego całkowicie nieniszczącego pobrania minimalnej ilości materiału genetycznego z zachowanych kości lub zębów można dokonać w trakcie, i tak koniecznych, zabiegów renowacyjnych nagrobków. Nasz zespół jest na to gotowy i w pełni przygotowany metodologicznie – mówi prof. Michał Witt z Instytutu Genetyki Człowieka PAN.

Kolejna inspekcja stanu zachowania serca Chopina, zgodnie z rutynowymi zasadami obowiązującymi w muzealnictwie anatomicznym, zalecana jest ok. roku 2065. O wynikach badań z 2014 roku pisało „Nature”, „The Guardian”, „The New York Times”, „Independent”, „Paris Match”, „The Washington Post”, ABC News, AFP News, niemiecka telewizja NDR nakręciła film, kanał Planete+ pokazywał australijski film o życiu Chopina, odwołujący się do tych wyników.

Pamiętać trzeba, że w XIX wieku gruźlica była chorobą endemiczną w Europie Północnej. W grupie dzieci/młodzieży do 18. roku życia aż 90% było zakażonych gruźlicą. Śmiertelność z powodu gruźlicy w populacji ogólnej była olbrzymia i wynosiła w tych czasach 25–30% wszystkich zgonów. Wskaźnik ten uległ istotnej pozytywnej zmianie dopiero na początku XX wieku w związku z cywilizacyjną poprawą warunków życia. W czasach Chopina gruźlica była romantycznie idealizowana jako nieuchwytna inspiracja malarzy, pisarzy czy muzyków pod nazwą spes phthysica („nadzieja gruźlicza”), jako czynnik wyzwalający euforyczną energię twórczą, którą przypisywano suchotnikom.